مقدمه
بي ترديد در تاريخ معاصر ايران ، دوره تاريخي ( شهريور 1320 تا کودتاي 28 مرداد 1332 ) از اهميت ويژه اي برخوردار است و آنرا دوره تنوير و تنوع افکار سياسي تلقي مي کنند که بسياري از حرکتها و انديشه ها از چپ و ليبرال دموکراسي گرفته تا اسلامي و بنيادگرا ، فرصتي براي اظهار وجود پيدا کردند .
بي ترديد يکي از مهمترين حرکتها و جنبشهاي اسلامي در تاريخ معاصر ايران ، جنبش فدائيان اسلام است . چراکه تا قبل از پيدايش اين جنبش در سال 1324 ، حرکتها و جنبشهاي اسلامي از انسجام ، هماهنگي و هم آوايي برخوردار نبودند و علما و روحانيت در رأس جريانها ، براساس مقتضاي سياسي ، اجتماعي و اقتصادي موجود ، واکنشهاي اعتراض آميزي از خودشان نشان مي دادند و توده ها و اقشار مختلف مردم را به صحنه سياسي فرا مي خواندند که ساختاري ناپايدار داشت و پس از مدتي فروکش مي نمود .
در چنين فضايي ، فدائيان اسلام را مي توان پيشگام عينيت بخشيدن به جنبشهاي متشکل اسلامي در تاريخ معاصر ايران قلمداد کرد که روند تکاملي آن شکل گيري احزابي چون (حزب ملل اسلامي) را دربرداشت.
اما براساس کهن الگوها و معيارهاي کلي بررسي جنبشها ، هر جنبش يا حرکت سياسي پس از تکوين مباني فکري براي گسترش پايگاه ونفوذ اجتماعي _ سياسي خود جهت پيروزي در عرصه هاي گوناگون نيازمند برخورداري از : سازماندهي ، انسجام تشکيلاتي، رهبري و نيز ساختاري متشکل و قدرتمند است .
لذا نگارنده برآن است تا با در نظر گرفتن فرآيندهاي فوق الذکر به بررسي تطبيقي و آسيب شناسي جنبش فدائيان اسلام بپردازد .

الف ) سازماندهي
فقدان الگوهاي موفق پيشين و عدم برخورداري از اساسنامه و مرامنامه مدون ، جمعيت فدائيان اسلام را در عرصه سازماني به شدت آسيب پذير مي نمود و آنرا از سازماندهي عالي فردي محروم مي کرد .
فدائيان اسلام در حقيقت چيزي بنام تشکيلات نداشت و به صورت ( گروهي و هيأتي ) که ترکيب اجرايي آن _ به استناد مواردي مشخص _ همواره حالتي سيال داشت اداره مي شد .
و لذا هيچ کس حتي رهبران اين جنبش نمي توانستند ارزيابي واقع بينانه ايي از ميزان توانمندي جمعيت و حتي تعداد اعضاي رسمي و سازماني خود ارائه دهند .
اين امر مانع ارتباط مؤثر و مداوم فدائيان اسلام با جنبشهاي همعصرشان ، از قبيل اخوان المسلمين مي شد و آنرا در سطح مبادله ، ترجمه و انتشار آثار و نظريات رهبران و رايزنيهاي ناپايدار خلاصه مي نمود.
هرگاه افرادي ازنقاط مختلف کشور براي عضويت در اين جمعيت تلاش مي کردند ، پاسخ نواب چنين بود :
(فدائيان اسلام دفتر ندارد ، اسم نويس هم ندارد ، هر مسلمان حقيقي که حاضر به همکاري باشد عضو فدائيان اسلام است .)
بنا برهمين مقدمات ، نيروهايي که عضو جمعيت محسوب مي شدند ، اغلب مجذوب قدرت روحي و خصائل کاريزماتيک نواب بودند و به لحاظ سازماني جايگاه تعريف شده و مشخصي نداشتند .
اين عدم سازماندهي ، آموزش و تربيت سياسي _ فکري و ديني هوادران و اعضاء آنرا همواره در آستانه فروپاشي قرار مي داد ، زيرا عدم رشد فکري و بلوغ سياسي لازم که از خصوصيات مهم مبارزات سازمان يافته است ، در اين حوزه ديد ه نمي شد .
از آنجا که مجموعه اعضاي گردانندگان فدائيان اسلام با هم تعاملات فکري _ سازماني و سياسي نداشتند ، اغلب در تحليل شرايط پيچيده اجتماعي _ سياسي زمان و جايگاه اين جمعيت دچار اشتباه مي شدند و اين ويژگي سوء استفاده ابزاري از اعضاي اين جمعيت را بوسيله جريانها و گروههاي رقيب فراهم مي ساخت و آنان را به عرصه تناقضات فکري و عملي و پارادوکسيها ي منطقي وارد مي کرد ، که از آن نمونه مي توان به تعاملات با جبهه ملي ، ملي شدن صنعت نفت وتلاش نواب براي نمايندگي مجلس در سالهاي پس از کودتاي 28 مرداد اشاره کرد .